Deyimler ve İstanbul

Deyimler, dildeki anlatım zenginliği ile anlatım inceliğine işaret eden ve dilin gelişmişliğini vurgulayan unsurlardır. Köklü bir dil olan Türkçe’de sözlü ve yazılı eserlerde, günlük yaşamda deyimler sıklıkla kullanılmaktadır. Anlatımı kuvvetlendirmek ve renklendirmek için vazgeçilmez unsurlardır.

Efsanelerden, masallardan, tarihi olaylardan, yaşanılan mekanlardan ve halkın yaşadığı olaylardan vb. kaynağını alan deyimler arasında İstanbul’la ilgili pek çok örnek bulunmaktadır.

🔎 Konuşmalarımızda kullandığımız deyimler bakalım kaynaklarını nereden almış?

Üsküdar’da Sabah Oldu

 
Üsküdar’da sahilde bulunan Valide Sultan ve Mihrimah Sultan Camileri’nin müezzinleri, karşı yakada yaşayan padişaha seslerini duyurabilmek ve ondan ihsan alabilmek, hatta saray müezzinliğine yükselebilmek ümidiyle her sabah, ezanlarını mutlaka Beşiktaş’taki cami müezzinlerinden önce okurlarmış. Bir şeyin zamanını geçirmek, geç kalmak anlamında kullanılan “Üsküdar’da sabah oldu” deyimi, vaktiyle aynı hat üzerinde olmalarına rağmen Üsküdar’ın Beşiktaş’tan önce okunan sabah ezanlarından kaynağını almıştır.

Dingo’nun Ahırı

 
İstanbul’da toplu taşımanın ilk adımlarının atıldığı yıllarda ulaşım için atlı tramvay kullanılırdı. İki atın çektiği tramvaylara oldukça dik olan Şişhane yokuşunu çıkabilmesi için fazladan atlar koşulurdu. Azapkapı’da tramvaya eklenen takviye atlar, Taksim’de Dingo isimli Rum kökenli bir vatandaşın işlettiği ahırda dinlendirilir, sonra tekrar Azapkapı’ya götürülürlerdi. Gün içinde sürekli atların girip çıktığı ahırın bu durumu dolayısıyla, girenin çıkanın belli olmadığı yahut her önüne gelenin girip çıkabildiği yerler için “Dingo’nun ahırı” deyimi kullanılmaktadır.

Balık Kavağa Çıkınca

İstanbul Boğazı’nın Karadeniz’e açılan noktasında karşılıklı olarak yer alan Rumeli Kavağı ile Anadolu Kavağı, çok rüzgarlı ve akıntının kuvvetli olduğu yerlerdir. Bu sebeple buralarda balık tutmak, neredeyse imkansız gibidir. Genellikle İstanbul’da balık satışları iskele ve balık pazarlarında olurken; balığın çok fazla çıktığı, bol olduğu günlerde ise Tophane’den Rumeli Kavağı’na ve Üsküdar’dan Anadolu Kavağı’na kadar her yere çeşitli vasıtalarla götürülüp satılırmış. Normal zamanlarda düşük ücretle balık almak isteyen müşterilere balıkçılar tarafından verilen cevap ise “sizin dediğiniz ücret, balık kavağa çıkınca olur” şeklinde olurmuş. Verilen vaatlerin asla yerine getirilmeyeceğini, söz konusu işin olmayacağını anlatmak için kullanılan “balık kavağa çıkınca” deyimi buradan çıkmıştır. Zaman içinde deyimde geçen “kavak” kelimesi semt adı anlamını yitirerek “kavak ağacı”nı temsil ettiği zannedilmektedir.

Altı Kaval, Üstü Şeşhane

Kaval, eski zamanlarda kullanılan ağızdan dolma içi yivsiz topa verilen addır. Şeşhane ise yine eski zamanlarda kullanılan namlusunda altı yiv bulunan topa verilen addır. Aynı zamanda kaval ve şeşhane adlı nefesli ve telli müzik aleti de bulunmaktadır. Her ikisinin de bir arada olması uygunsuzluğa işaret etmektedir. Deyim olarak da özellikle kıyık kıyafet konusunda giyimine özen göstermeyip, alakasız parçaları bir arada giyenler için kullanılmaktadır. Deyimde yer alan “şeşhane” kelimesi günümüzde yaygın olarak İstanbul’da “Şişhane” semtini işaret edecek şekilde bu telaffuzla kullanılmaktadır.

Bu yazımda İstanbul ve semtleriyle alakalı deyimlerin birkaçına yer verdim. Sonrasında da tarihte yaşanmışlıklardan kaynağını alan deyimlere yer vereceğim. Bu yazımda kaynak almam gerekiyordu ve temel eser olarak “İstanbul’un 100 Deyimi” kitabını kullandım. Ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler “İstanbul’un Yüzleri” serisinden okuma yapabilirler.

Nihan Deveci