Mini GAP Turu | 2 | Şanlıurfa’nın Tabiat Güzellikleri

“Mini GAP Turu” yazı dizisinin diğer bölümleri:

➢ İnsanlığın Beşiği Şanlıurfa
➢ Şanlıurfa’nın Tabiat Güzellikleri
➢ Tarihin Kavşak Noktası: Harran
➢ Kommagene Krallığının Toprakları: Adıyaman
➢ Atatürk’ü Fahri Hemşerisi Yapan Gaziantep

Şanlıurfa’nın Tabiat Güzellikleri

Bir önceki yazımda Şanlıurfa’nın en önemli yerlerini anlattım size, bu hafta ise doğal güzelliklerden biraz bahsedeyim.

Fırat Nehri

Hani ortaokul ve lisede coğrafya dersinde okurduk, Fırat ve Dicle şöyle önemli, böyle önemli diye… Aklınıza o gelsin. Fırat’ı görene kadar benim için sıradan bir nehirdi hatta “Fırat neye benzer?” diye sorsalar hayalimde bir yansıması bile yoktu ama artık var.

Fırat Nehri benim için artık üzerinden geçen eski karayolları köprüsünü mesken tutup yuva kurmuş olan kuşların yurdu. Evet o geçtiğimiz köprünün meğer altında bir sürü kuş yuvası varmış, bu sebeple yanına yeni yapılan köprü kullanıma girdikten sonra da yıkmayacaklarmış o köprüyü, umarım öyle olur. Sonra Fırat nehri benim için yüksek debisi olan gürül gürül akan bir nehir, üzerinde barajı var ama asıl önemlisi ayrıca ayaklarımızı soktuğumuz su, yakınındaki sahipsiz köpekleri sevdiğimiz nehir. Fırat Nehrinin artık kulaklarımda bir sesi, cildimde bir esintisi var. Baraja karşı kahvemi yudumladığım, Birecik tarafında da dünyada sadece 300 adet kadar kalan Kelaynakları gözlemlediğim, suyunda motor ile gezdiğim, gezerken deli gibi dans ettiğim nehir artık. Öyle mutluyum bu nehri gördüğüm için.

Cumhuriyet tarihimizin en büyük projesi: GAP

Fırat Nehri, Türkiye haricinde Irak ve Suriye’nin de yaşam kaynağı.

Bu nehir 2800 km boyunca yol alıyormuş ve Orta Doğu’nun en uzun ve en geniş havzasına sahip olan akarsuyu. 1960’lı yıllardan itibaren Fırat üzerinde Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamış barajları inşa edilmiş ve bu inşaat çalışmaları esnasında pek çok Mezopotamya uygarlığına ait, doğum tarihi MÖ 9 bin yılına uzanan eserler bulunmuş.

Örneğin Elazığ ve Malatya ovaları Kalkolitik ve Tunç Çağı kültürlerinin varlığı açısından kritik bir yere sahip ve tarih öncesi kültürler için stratejik bir öneme sahip olan bakır, gümüş gibi madenler, her türlü kayaç ve bunun da ötesinde bitki ve hayvan çeşitliliği bu bölgede güneyden farklı sosyoekonomik modellerin gelişmesine yol açmış. Örneğin Şanlıurfa Bozova sınırları içindeki Nevali Çori, Göbekli Tepe kültürünün ilk habercisi olmuş. Nevali Çori, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ yerleşimlerinde, görkemli anıtsal yapıların, kabartma ve heykellerin olduğunu gösteren ilk yerleşim yeri oldu. Nevali Çori kalıntıları Şanlıurfa müzesinde sergilenmekte geçen yazımda belirttiğim gibi.

Bölge büyük devletlerin arasındaki sınır çizgisini oluşturmuş; zaman zaman da ticaret ile zenginleşmiş. Zeugma bunun en iyi örneklerinden.

Atatürk Barajı

Yolumuz üzerinde Atatürk barajını seyredip çay kahve molası verdiğimiz bir tepelik alan vardı. Atatürk Barajı, Adıyaman ve Şanlıurfa illeri arasında, Fırat Nehri üzerinde kurulu olup, enerji ve sulama amacıyla 1983-1992 tarihleri arasında inşa edilmiş bir barajımız. Dünyanın dolgu hacmi açısından en büyük 6. barajı imiş. Hidroelektrik santrali ise halen dünyada beşinci imiş.

Birecik Barajı

Gaziantep ve Şanlıurfa arasında yer alan Birecik barajının temeli merhum başbakan Süleyman Demirel tarafından atılmış ve 2001’de elektrik üretimine başlanmış. Barajın devreye girmesiyle Fırat’ın suyu kabarmış ve bir göl oluşmuş. Şanlıurfa’ya bağlı Halfeti ve Adıyaman’a bağlı Gümüşyaka köyü su altında kalmış.

Aslında Türkiye’de Gap bölgesinde öğrendiğim kadarıyla barajların inşaası esnasında pek çok tarihi alan sular altında kalmış. Örneğin, Adıyaman’da bulunan ve Türkiye’nin en büyük höyüklerinden birisi olan Samsat Höyüğü Atatürk Barajı’nın sularına gömüldü. Gritille, Tilbeş Höyük, Kurban Höyük, Zeugma gibi Anadolu arkeolojisi için büyük öneme sahip onlarca arkeolojik yerleşim barajların suları altında kaldı. Bazıları kurtarılmış ama ne kadarı kurtarıldı ne kadar eser sular altında kaldı bunu tespit etmek mümkün olmayacak.

Halfeti

Halfeti’yi yakından görmek için tekne turu yaptık.

Halfeti, Urartu metinlerinde Halpa ismiyle anılıyor. Teknemize Savaşan köyünden bindik ve yaklaşık 40-50 dakika kadar gezdik. Batık kentin dibine kadar hatta batık caminin minaresine kadar yanaştık. Sonrasında göldeki balıklardan tattık. Açıkçası tadı bana biraz yavan geldi, ben çipuraya alışmış bir insanım; zorlandım 🙃

Rumkale

Halfeti tekne turunda bizim gölden bakarak gördüğümüz tarihi kalıntı Rumkale. Neyse ki göl seviyesinin üstünde olduğundan halen görünüyor.

Antik dönemden günümüze kadar Şitamrat, Kal-a Rhomayta, Hromklay, Ranculat, Kal-at el Rum, Kal-at el Müslimin ve Kale-i Zerrin (Altın Kale) gibi bir çok isimle adlandırılmış. Roma döneminde Hz. İsa’nın havarilerinden Yohannes’in Rumkale’ye gelip yerleşmesi ve burada Hıristiyanlık dinini yayması nedeniyle, bu yerleşim yeri çok önemli. Yohannes’in, İncil’in kopyasını Rumkale’de bir mağarada sakladığı daha sonra kopyaların buradan alınıp Beyrut’a götürüldüğü anlatılmakta.

Rumkale, Birinci Haçlı Seferi sırasında ele geçirilmiş ve Urfa Haçlı Kontluğu’nun yönetimine geçmiş. 1203’te Memlukler tarafından alınmış ve 1293 yılına dek Birleşik Ermeni Kilisesi’nin merkezi olmuş. Bu dönemde kalede bulunan yazıcılar arasında yer alan Toros Roslin adlı bir ressam Orta Çağ Ermeni dini resminin en büyük ustası olarak kabul ediliyor. Erivan Müzesi’nde bulunan 1256 tarihli “Zeytun İncili” ile ABD’de Walters Art Museum’da sergilenen 1262 tarihli “Sebastia İncili”, Toros Roslin’in en önemli eserler arasında.

Birecik Kelaynak Üretme İstasyonu

Orman Genel Müdürlüğü tarafından “Kelaynak Üretme İstasyonu” 1977 yılında kurulmuş.

Yine bölgenin önemli yerlerinden biri ve bu sayede harika bir insan ile tanışma fırsatı bulduk. Yaşım gereği mi ya da yaşanmışlık gereği mi bilemiyorum, uzun zamandır benim için önemli olan ‘ünlü’ insanlar özellikle gerçekten doğaya, çevreye ve insana katkısı olan insanlar demek. Sanırım bizim medyanın gösterdiği popüler tiplerin sığlığından bıktım. Mesela sadece şarkı söyledi diye sanatçı ünvanını kapan kişiler gibi…

Mustafa Bey, hayatını Kelaynaklara adamış bir kişi, hepitopu 273 adet ve yavrular kalmış, onlarla ilgileniyor, onların her türlü bakımını sağlıyor. Instagram’da @kelaynakcimustafa ismiyle bulunuyor. Bize Kelaynakları tanıttı, istasyonunda neler yapıldığından bahsetti. Mesela 14 Şubat’ta Kelaynaklar Birecik’e göçerlermiş ve Temmuz’a kadar üremek için burada kalırlarmış, diğer aylarda ise Eritre, Etiyopya, Yemen ve Suudi Arabistan’a geçerlermiş. Yaklaşık 25-30 yaşına kadar yaşıyorlar.

Bu kuşların en önemli davranış özelliği tek eşli olmaları ve eşlerine olan sadakatleri. Hatta eşi ölünce kendilerini de ölüme hazırlarlarmış.

Bir de bu ilginç varlıklar, insanlar sebebiyle yok olma tehlikesi yaşıyorlar. Bozkırların ve geleneksel tarım alanlarının bozulması, avcılık, çekirgelere karşı kullanılan zirai ilaçlar sebebiyle besin alanlarının azalması ve zirai ilaçlardan zehirlenmeleri gibi sebeplerle soyları tükenme tehlikesiyle karşı karşıya. Dünya’da sadece Fas’ta ve Birecik’te bulunan bu bereket sembolü kuşlara hayatını adayan Mustafa Bey’e özellikle çok teşekkür ediyorum.

Sonraki durağımız Harran Ovası ama bunu başka bir yazıya sakladım; çünkü sizin için mitolojik ve dini pek çok yazıyı inceliyorum, tüm bilgileri sadeleştirerek toplayıp anlatacağım Harran’ın hikayesini….

Devamı için tıklayabilirsiniz.

Kaynakça:

▻ Kültür Portalı | Rumkale – Gaziantep
▻ GAP | Birecik Baraj Gölü Nehir Turizmi Projesi
▻ Atlas Dergisi | Fırat Uygarlıkları: Tarihin Aktığı Nehir
▻ DSİ | Atatürk Barajı
▻ Birecik Kaymakamlığı | Kelaynak Kuşları
▻ Atlas Dergisi | Şanlıurfa Sualtında Halfeti

Hande Sönmezerler Sinan