Foucault Sarkacı

Dünya’nın kendi ekseni etrafında döndüğünü ispat eden ilk deney olan Forcoult Sarkacı, adını Fransız fizikçi, bilim insanı Léon Foucault’tan almıştır. Foucault bir gün torna tezgahındayken çalışan bir makineye bağlı bir tele elini çarpar. Bu çarpma sonucunda tel Foucalult’un elinin değdiği şekilde salınım yapmaya başlar. Bu çok gariptir çünkü tel çok hızlı bir şekilde çalışan makineye bağlıdır ve sanki bu hareketten hiç etkilenmiyordur. Bu durum Foucault’un dikkatini çeker ve bunun üzerinde düşünmeye başlar.

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de en büyük icatların ortaya çıkmasındaki en önemli rol, mucitlerinin doymak bilmez merakı değil midir?

Foucault, torna tezgahında tesadüfen gözlemlediği bu olayın nedenini daha iyi anlayabilmek için bir deney düzeneği oluşturur. Tıpkı bu tele benzer bir sarkaç düzeneği kurar. Tel nasıl ki makinenin hızından etkilenmiyorsa oluşturduğu sarkaç da üzerinde bulunduğu düzlemin hareketinden etkilenmeyecektir.

Dünya dönecekti, Dünya’yla birlikte izleyiciler de dönecekti ama sarkacın salınım düzlemi değişmeyecekti. Makine hızla çalışırken elinin oluşturduğu salınım hareketini değiştirmeyen telde olduğu gibi…

Foucault, sarkaç deneyiyle Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesini ispat edecekti. Dünya’nın kendi ekseni etrafında döndüğünü ispatlayan bir deney o zamana kadar henüz yapılmamıştı.

Düşüncelerini paylaşmak için Kral 3. Napolyon’un yanına gider Foucault. Napolyon, Paris’te bulunan büyük kubbeli meşhur Pantheon Binası’nda halka açık bir şekilde deneyini yapması için Foucault’a izin verir. Bu durum ünlü fizikçiyi fazlasıyla heyecanlandırır.

Düzeneğini kurar. Binanın boyu çok uzundur. Yeterince uzun bir halat kullanmalıdır. Farklı boylarda halat ve farklı ağırlıklarda sarkaçları kullanarak deneyi için en uygun olanı belirler.

Foucault Sarkacı

Foucault, artık şovu için hazırdır. 67 m boyunda bir halata bağlı 28 kg ağırlığında pirinçten yapılmış sarkacını Pantheon binasına kurar. Sarkacın ucu sivri ve yere un serpilidir. Foucault, sarkacı hareket ettirmeye başlar. İlk başlarda ilgi çekici bir şey yoktur çünkü sarkaç hareket ettirildiği yönde salınım yapar. Ama zaman geçtikçe un tabakasındaki şekiller değişmeye ve sarkaç saat yönünde dönmeye başlar. Zamanla sarkaç, saat yönünde daha belirgin bir şekilde döner.

Umberto Eco’nun ünlü kitaplarından biri de Foucault Sarkacı’dır. Bilim romanı diyebileceğimiz bu kitapta bilim ve büyünün birbirleriyle olan yakın ilişkisine yer verilmiştir. Okumanızı tavsiye ederim. Ayrıca bir gün yolunuz Paris’e düşerse bu ünlü deneyin yapıldığı Pantheon Binası’nı ziyaret ederek Foucault Sarkacı’nı görebilirsiniz.

Pantheon Binası’nda hareketine başladıktan 32 saat sonra deney bittiği zaman sarkacın salınımı başladığı yere geri döner. Bu salınım hareketi, hem Dünya’nın kendi ekseni etrafında döndüğünü hem de bu şeklin küresel bir şekilde olduğunu ortaya koymuştur.

Bu deney daha sonra Dünya’nın kuzeyinde ve güneyinde ayrı ayrı yapıldığında farklı sonuçlar gözlenir. Deney, kuzeyde yapılırken sarkaç, saat yönünde ve 24 saatte salınımını tamamlarken güneyde yapıldığında saat yönünün tersi, Paris’te yapıldığında 32 saatte salınımı tamamlıyordu. Ekvatorda yapıldığında ise sarkaç geri geri hareket ediyordu. Böylelikle sarkaç Dünya’nın şeklini de ortaya koymaktaydı.  Foucault, dünyanın kendi ekseni etrafında döndüğünü kanıtlayan bu ‘Foucault sarkacı’ deneyi ile hem popüleritesi artırmış hem de bilim  dünyasına önemli katkılarda bulunmuştur.

Yazımı sonlandırırken Umberto Eco’nun Foucault Sarkacı adlı kitabında beni etkileyen birkaç cümlesine yer vermek istiyorum.

Hepimiz daha alçakgönüllü olmalıyız, sevgili dostlarım. Gökte de, yerde de bilmediğimiz birçok şey var…

“Bana neden güveniyorsunuz?”
“Güvendiğimi kim söyledi?… Meraka güvenirim ben.”

Uzay çağı, batının yanılgısıdır. Merkezin yitmesidir. Bu Dünya’nın yani yerkürenin araştırılmasının bitmesidir.

Hoşça kalın.
Bilimle kalın.
Fizikle kalın…

Çiğdem Mertoğlu

[youtube https://www.youtube.com/watch?v=BlR5RduXwLI]