Ateş Hırsızı Prometheus

 

İndeks

Yaratılış | Bölüm 1
Zeus’un Kardeşlerini Kurtarışı | Bölüm 2
Titanomahia | Titanlar ve Tanrıların Savaşı | Bölüm 3
5 İnsanlık Çağı | Bölüm 4
Prometheus | Bölüm 5
Pandora | Bölüm 6

 

Prometheus, ilk 12 Titan’dan İapetos’un oğludur.

Gaia ve Uranos’un çocukları bu ilk Titanları hatırlayalım:

6 Kadın Titan: Mnemosyne, Phiebe, Theia, Themis, Tethys, Rhea
6 Erkek Titan: Okeanos, Koios, Krios, Hyperion, İapetos, Kronos

Yunanca İapetos kelimesi “Mızrakla Delen” şeklinde Türkçeye çevrilebilir. Şiddet ve ölümle ilişkilendirilen İapetos’un, Titanomahia‘da gaddarlığı ile kendinden söz ettirdiğinden bahsetmiştik.

Ne yazık ki Titanomahia’daki tüm olayları ayrıntılarıyla anlatan ve günümüze ulaşan bütünlüklü bir metin yok. Gene de elimizdeki parçalardan, en yıkıcı savaşçılardan biri olan İapetos’un Zeus ile birebir savaştığı bilgisini öğreniyoruz. Zeus’un bu dövüşteki zaferinin savaştaki dönüm noktalarından biri olduğunu varsayabiliriz.

Savaşın sonunda Zeus, İapetos’u ve mağlup edilen tüm Titanları, Yeraltı Dünyası’nın cehennemi Tartaros’a hapseder. Titanların sonsuza kadar Tartaros’da kalacakları sanılsa da Zeus bir süre sonra merhamet eder ve onları serbest bırakır. Hatta babası Kronos’u Yeraltı Dünyası’nın cenneti Elysion’un hükümdarı yapar.

Prometheus’un annesinin kim olduğu ise ne yazık ki kaynaktan kaynağa değişiyor. En yaygın kabul, su perisi Clymene olduğu yönünde olsa da bazı kaynaklarda anne, Clymene’ın kız kardeşi Asia‘dır. Bazılarında ise adalet tanrıçası Themis‘tir.

Prometheus’un erkek kardeşleri: Epimetheus, Menoetius ve Atlas.

İkinci Nesil Titanlar

Kardeşlerin her biri ayrı şekillerde Zeus’u kızdırır ve az ya da çok, dördü de tanrıların tanrısının gazabına uğrar.

Hesiodos’un kibirli, fazlasıyla gururlu ve aceleci olarak tanımladığı Menoetius tıpkı babası İapetos gibi Titanomahia’da gaddarlığı ile ün salsa da sonunda Zeus’un şimşeklerinden biriyle vurulur ve Tataros’a gönderilir.

Atlas‘a gelirsek, babası ve kardeşi Menoetius kadar gaddar olmamakla birlikte Zeus’a karşı birleşen Titanların savaş alanındaki lideri olduğundan ona diğerlerinden daha ağır bir cezayı uygun görür Zeus. Sonsuza kadar gök kubbeyi omuzlarında taşıyacaktır Atlas. Sadece bir kez ve çok kısa bir süre için bu ağır yükten kurtulur. [Bu miti, Herakles’i (Hercules/Herkül) ve 12 görevini anlatacağım yazıda detaylı okuyacaksınız. 😁]

Atlas’ı ziyaret eden ikinci ve son kahraman Perseus’tur. (Bu mitin detaylarını da Perseus ve Medusa yazısında anlatırım 😁)

Kardeşlerden Prometheus ve Epimetheus ise Zeus’a karşı savaşmazlar. Hatta bazı kaynaklarda Zeus’un yanında yer aldıkları dahi söylenir. Bu söylencelere göre Prometheus öngörü yeteneği sayesinde Zeus’a savaşı kazanmasını sağlayacak çeşitli taktikler verir.

---

Üniversite bir hocamız Prometheus’un Titanomahia’daki tavrına dair şöyle bir soru yöneltmişti bize. Ben de size aktarayım:

“Prometheus, bir kahin olarak Olimposluların savaşı kazanacağını öngörür ve kaybeden tarafta olmamak için taraf değiştirir. Prometheus’un taraf değiştirmesi ile savaşın seyri de değişir, onun taktikleriyle birlikte Olimposlular savaşı kazanır. Peki ya Prometheus taraf değiştirmeseydi?… Gene de savaşı Olimposlular kazanabilir miydi? Gördüğü öngörüye aslında kendi davranışı neden olmuş olmuyor mu?” 😉

Felsefe öğrencileri mitoloji okuduğunda mitler işte böyle sorgulanıyor 😉

---

Titanomahia sırasındaki duruşlarıyla Zeus’un takdirini kazanmış olsalar da bir süre sonra bu iki kardeş de Tanrıların Tanrısı’nı kızdırmayı başarır. Özellikle Prometheus bunu birden fazla kez yapacaktır.
 
 

Prometheus

 
Prometheus, zekâsı ve kurnazlığı ile tanınır her şeyden önce. Kahinliğine gönderme yapan ismini ise Türkçeye “Önceden Gören”, “Öngörü Sahibi” olarak çevirebiliriz. (Epimetheus ise “Sonradan Gören” demektir.)

İnsanın Yaratılması

Prometheus ve Epimetheus, Titanomahia sırasında Titanların tarafında savaşmadıkları için Tataros’a hapsedilmekten kurtulurlar. Hatta Zeus onları ödüllendirerek insanı ve diğer canlıları yaratma görevini verir iki kardeşe.

Prometheus kile kattığı gözyaşları (ya da su) ile insanın bedenine şekil verir. Ardından çamurdan şekillendirdiği bu varlığa hayat üfler. (Kimi anlatıda Prometheus sadece şekil verir, Athena bu kil figüre yaşam soluğunu üfler.)

Epimetheus’un görevi ise yaratılan tüm canlıların niteliklerini belirlemektir. Çeviklik, kurnazlık, güç, kürk, kanatlar gibi çeşitli vasıfları hayvanlara dağıttıktan sonra insanı çıplak, korumasız, kendini savunamaz, düşmanca bir dünyada hayatta kalamaz durumda bıraktığını fark eder; insana verecek bir şey kalmamıştır elinde.

Epimetheus’un insanı bu derece çaresiz bırakması karşısında Prometheus, insanı da tıpkı tanrılar gibi ayakları üzerinde dik tutmaya ve onlara ateşi vermeye karar verir. Bunlarla da yetinmeyip insana metali işlemeyi de öğretir.

Prometheus’un yardımıyla ateşe sahip olan ve pek çok faydalı sanat öğrenen insanlar gittikçe güçlenir ve çoğalırlar. Oysa Zeus onların artan gücünden endişe duymaktadır; beceri kazanmalarının ve zekâlarının artmasının da hoşuna gitmediğini söyleyebiliriz.

Başlangıçta Zeus ve Prometheus’un arasındaki ilişki her ne kadar iyi gidiyor olsa da Prometheus, ailesinin çoğunu Tartaros’a sürgüne gönderen Zeus ve diğer Olimposlulardan pek de hoşlanmamaktadır. Yarattığı kilden insanları tanrılardan daha fazla sevdiğinden insanları her fırsatta Zeus’a karşı savunur. Tanrılar tarafından ne kadar dostça karşılanırsa karşılansın, Prometheus, tanrıların yanında olduğundan çok daha rahattır insanların yanında.

Prometheus’un Zeus’u Kandırması

Zeus, insanın her yiyeceğin bir kısmını tanrılara kurban etmesi gerektiğini buyurduğunda kurnaz Prometheus insanların yararına bir hileye başvurur.

Tanrılar ve ölümlü insanlar, kurban paylaşımı meselesinin çözüme kavuşturulacağı Mekone’de bir toplantı düzenlerler. Prometheus büyük bir öküzü öldürür ve parçalarını iki yığına ayırır. Bir yığına etin tümü ve yağın çoğunu, diğer yığına ise kemikleri koyar. Ne var ki etin üstünü öküzün bağırsakları ile örterken kemiklerin üzerine parıldayan yağları yerleştirir. Ayırma işleminin ardından Zeus’u seçim yapmaya davet eder. Zeus hileyi fark etmez ve lezzetli fakat bağırsaklar altında gizlenen et yerine kemik yığınını seçer. Böylelikle et de aç insanlara kalır.

---

Hesiodos lakin bu miti daha farklı anlatır. Ona göre Zeus hileyi fark eder fakat Prometheus’a olan öfkesini onun çok sevdiği insanlardan çıkarmak için bunu bir bahane olarak kullanabileceğini düşünür. Bu nedenle kasıtlı olarak yanlış seçim yapar.

Ana akım Zeus’un aldatıldığını söylerken Hesiodos’un miti bu şekilde değiştirmesinin nedeni Zeus’a yaranmak ve böylelikle Elysion’u garantilemek olabilir 😉

---

🌟 Mit, Yunanlıların hayvan kurbanlarında, kemikleri ve yağları neden daima tanrılara adadıklarını ve eti kendilerinin yediğini de açıklar.

Zeus’un İnsanlara Verdiği Ceza

Zeus böylesine küçük düşürülmeyi elbette kabul edebilecek bir karakter değildir. İnsanlara olan öfkesini ellerinden ateşi alarak gösterir. Etlerini çiğ yemek zorunda kalmaları, geceleri üşümeri, çenelerinin birbirine vura vura titremesi yeterli değilmiş gibi yırtıcı hayvanlara karşı da korumasız kalır böylelikle insanlar.

Prometheus, insanların düştüğü bu korkunç duruma katlanamaz ve bir kez daha onların yardımına koşar. Ateş ve demircilik tanrısı, zanaatkârların koruyucusu Hephaistos’un atölyesinden ateş çalar ve onu bir rezene sapının arasına saklayarak insanlara verir.

(Prometheus bazı anlatılarda ateşi Olimpos Dağı’ndaki tanrıların ocağından bazılarında ise güneşten bir meşale yakarak çalar.)

Ne var ki Zeus kısa bir süre sonra Prometheus’un ona ikinci kez ihanet ettiğini öğrenir. Bu sadakatsizliği şimdiye kadarki en büyük suçlardan biri olarak gören Zeus, tüm insanlara ve tanrılara korku saçacak bir ceza verir Prometheus’a.

---

Böyle bir eylemin Zeus’u zıvanadan çıkaracağını her şeyi “önceden gören”, “kâhin” Prometheus nasıl öngöremez anlamak mümkün değil ama belki de insana ateşi vermek tüm cezalara değecek bir harekettir onun için 😉

---

🌟 Prometheus’un hikâyesi, Yunan mitolojisinde özel bir yere sahiptir. İnsanlığın en büyük velinimetlerinden biri olan ateşi -aynı zamanda bilgeliği- insanlara veren Prometheus, teknolojinin ve insana faydalı sanatların ilk öğretmeni olarak kabul edilir.

Zeus’un Prometheus’a Verdiği Ceza

Zeus’un bu kez dolaylı olarak değil de doğrudan Prometheus’un kendisinden alacağı intikamı oldukça acımasız olacaktır.

Çırılçıplak bıraktırdığı Prometheus’u kırılmaz zincirlerle Kafkas Dağları’ndaki sarp kayalara zincirletir. (Kimi anlatıda Zeus bunun için Hephaestus’u görevlendirir, kiminde ise Güç ve Şiddet‘i.)

“Prometheus Desmotes” (Zincire Vurulmuş Prometheus) olarak anılması bu mite dayanmaktadır.

Prometheus’un cezası bundan ibaret de değildir. Zeus bir de kartal musallat eder Prometheus’un başına. (Bazı anlatılarda kartalın yerini akbaba alır.)

Zeus’un en bilinen sembollerinden biri elinde tuttuğu, otoritesini simgeleyen yıldırımlarken bir diğeri de kartaldır. Gök tanrısı rolüyle de ilişkili olarak güçlü ve görkemli bu kuşla betimlenir.

Prometheus kehanet gücünün yanında yenilenme yeteneğine de sahiptir. İşte bu yetenek cezasının can alıcı noktasını oluşturacaktır.

Kartal gün içinde Prometheus’un karaciğerini yer, gece boyunca karaciğer yeniden büyür ve ertesi gün kartal yeniden yer karaciğeri. (Antik Yunanistan’da karaciğerin insan duygularının merkezi olduğu düşünülüyormuş.)

Bu acı verici döngü yıllarca devam eder. Ta ki bir gün Zeus’un oğlu, yarı tanrı Herakles (Hercules/Herkül) oklarından biriyle kartalı öldürene kadar.

Peki Herakles kendi kararı ile babasına karşı gelebilir miydi? Hiçbir ölümlünün, yarı tanrı dahi olsa, buna cesaret edebileceğini sanmıyorum.

Gelelim Prometheus’un serbest kalmasını sağlayan olaylara.

Prometheus’un Kurtuluşu

“Siz yeniler yeni bir yönetim kurdunuz,
Kalenize dertler giremez sanıyorsunuz;
Ama ben iki kral gördüm
O kaleden sürülmüş, kapı dışarı edilmiş,
Üçüncüsü ki efendisidir bugünkü dünyanın
Bu gözlerim görecek onun da
En büyük utançla kovulduğunu.”
– Aiskhylos

Prometheus, Zeus’un da tıpkı babası ve dedesi gibi bir gün, kendisinden daha iyi bir dövüşçü olacak ve daha büyük silahlara başvuracak çok daha güçlü bir nesil tarafından yok edileceğine dair bir kehanette bulunur.

Peki bu çocuğun annesi kimdir?
Bu sorunun cevabı sadece Prometheus’tadır.

Kehanetin ardından Zeus, Prometheus’a cezasından kurtulmak için 2 seçenek sunar. İlki, Zeus’a kendisini tahttan indirecek çocuğun annesinin kim olduğunu söylemektir. İkinci seçeneğin ise iki şartı bulunur: Bir ölümsüzün Prometheus için ölmeye gönüllü olması ve bir faninin de kartalı öldürüp zincirlerini çözmesi gerekmektedir.

Sentor Kheiron, Prometheus için ölmeye razı olur :(((

---

Kheiron’un kim olduğundan Zeus’un Kardeşlerini Kurtarışı bölümünde bahsetmiştik hatırlarsanız. Kronos’un Okeanid Philyra’dan olan yarı at, yarı insan oğlu olduğunu anımsamışsınızdır belki. Böylesine bilgili ve yetenekli birinin bu şekilde ölmüş olması üzücü.

(Arkadaşlar, ben masallara bile ağlayan biriyim, mitteki ölüm için yas tutmam normal 🙈)

---

Herakles de kartalı öldürüp Prometheus’un zincirlerini çözünce bu acımasız ceza sonlanır.

Bir süre sonra Zeus, onu tahtan indirmeye muktedir çocuğun annesinin kim olduğunu öğrenir. Bu kadın gönlünü kaptırdığı Thetis’tir.

(Eeee boş yere mi öldü Kheiron ile kartal 🤦🏼‍♀️)

Kehanetteki kadının Nereus’un kızı Thetis olduğu öğrenilince tanrılar Thetis’i apar topar bir ölümlü ile evlendirirler. Ne de olsa bir ölümlüden doğacak hiçbir fani bir tanrı kadar güçlü olamayacaktır. Thetis’in rızası dışında, zorla gerçekleşen bu evliliği Truva Savaşı yazımda daha detaylı okuyacaksınız, sonuçta bu evlilikten doğacak çocuk ünlü Akhilleus olacak 😁

Pandora

Gelgelelim Prometheus’u Kafkas Dağları’ndaki acımasız cezaya çarptırmak dahi Zeus’un öfkesini dindirmez. İnsanlar da ateşi bir kez daha almalarının cezasını ödemek zorundadır.

Prometheus zincirlere vurulmuş halde acı içinde kıvranırken Zeus onun çok sevdiği insanlar için de bir intikam planı hazırlar. Onlara kabul etmekten büyük sevinç duyacakları ama aslında yıkımlarına neden olacak bir hediye verecektir: Pandora

Pandora başlı başına anlatıması gereken bir mit olduğundan bu yazıda konuya girmiyorum, bununla birlikte bir sonraki yazının Pandora üzerine olacağını şimdiden söyleyebilirim 😁

Deukalion

Prometheus bölümünde oğlu Deukalion’u anmamak olmazdı. Pandora için olduğu gibi Deukalion için de ayrı bir yazı hazırlamayı planlıyor olsam da kısaca bahsedeyim bu önemli oğuldan.

Kendisi; İbrahimî Dinler’deki Nuh Peygamber ile Sümer kralı Utnapiştim‘in muadili, bu nedenle de Helen ırkının efsanevi atasıdır.

Zeus, Bronz (Tunç) Çağı insanlarını bir tufanla yok etmeye karar verdiğinde Deukalion, babası Prometheus’un yardımı ile bir sandık yapar ve karısı Pirra (Pyrrha) ile birlikte dokuz gün ve gece boyunca yelken açarak hayatta kalır.

Bu miti de Deukalion Tufanı yazısında daha detaylı okuyabilirsiniz.

Prometheus ve Athena

Muhtemelen her ikisi de zanaat tanrıları olduğu için Athena ile yakından ilişkilendirilmiştir Prometheus. Bazı geleneklerde Athena’yı doğurabilmesi için Zeus’un kafasını yarıp açan kişi de Prometheus’tur. (Çoğu versiyonda bu rol Hephaestus’a aittir. Athena bölümünde detaylı anlatacağım bu doğumu 😉)

Bazı kaynaklarda ise Prometheus, Athena’ya aşıktır. Efsanenin daha az bilinen bu versiyonuna göre Prometheus, ateşi çaldığı için değil de bu yasak aşkın cezası olarak uçuruma zincirlenmiş ve Zeus’un kartalı tarafından işkence görmüştür.

Tapınma

Yunan mitolojisindeki önemli rolüne rağmen Antik Yunanlılar, Prometheus’a nadiren tapardı. Kültü, teknoloji ve kültürle ilişkili tanrıların -Hephaistos ve Athena- üçüncü ayağı olarak hizmet ettiği Atina şehri ile sınırlıydı.

Atinalılar, MÖ 4. yüzyılda Platon tarafından kurulan önemli bir öğrenme merkezi olan Akademi‘nin dışındaki koruya Prometheus için bir sunak diker. Bu sunak, Atina’da dört yılda bir düzenlenen halk festivali Panathenaea’da ve Prometheus’un bayramı Prometheia’da Prometheus onuruna düzenlenen meşale yarışlarının başlangıç ​​noktasıdır.

Popüler Kültürde Prometheus

Günümüzde de popülerliğini ve hayal gücümüzdeki mevcudiyetini koruyan Prometheus; hikâyelerden şiire, heykelden resme birçok sanatçıyı etkilemeye devam ediyor.

Bunlardan oldukça popüler olan bazılarını sizinle de paylaşayım:

Romantik hareketin merkezi bir figürü olan Prometheus, Goethe‘nin 1789 tarihli “Prometheus” adlı şiirinde, düşmüş bir dünya yarattığı için Zeus’a öfkelenir. Şiir çok güzel, o yüzden izninizle onu da eklemek istiyorum yazıya:

---

Prometheus, Goethe

Karart göklerini Zeus,
Duman duman bulutlarla;
Diken başlarını yolan çocuk gibi de
Oyna meşelerin, dağların doruklarıyla
Ama benim dünyama dokunamazsın,
Ne senin yapmadığın kulübeme
Ne de ateşini kıskandığın ocağıma.

Şu evrende siz tanrılardan
Daha zavallısı var mı bilmem:
Kurban vergileri
Dua üfürükleriyle beslenir
Haşmetli varlığınız zar zor.
Size umut bağlayan budalalar,
Çocuklar, dilenciler olmasa
Yok olur giderdiniz çoktan.

Ben de bir çocukken
Ne yapacağımı bilmez olunca
Çevirirdim güneşe doğru
Görmediğini gören gözlerimi;
Yakarışımı dinleyecek
Bir kulak varmış gibi yukarda;
Varmış gibi derdimle dertlenecek
Benimkine benzer bir yürek yukarda.

Azgın devlere karşı kim yardım etti bana?
Kim kurtardı beni ölümden,
Kim kurtardı kölelikten?
Şu benim yüreğim değil mi,
Kutsal bir ateşle yanan yüreğim,
Her işi başarmış olan?
O değil mi coşup taşarak,
Yukarda uyuyanı aldatarak
Başımı beladan kurtaran?

Benim seni kutlamam mı gerek? Niçin?
Hiç derdine derman oldun mu sen
Derdine derman bulamayanın?
Gözyaşını sildin mi hiç
Başı darda olanların?
Kim adam etti beni?
Güçlüler güçlüsü zaman
Ve önü sonu gelmeyen kader, değil mi?
Onlar değil mi
Senin de benim de efendilerimiz..?

Sen yoksa beni
Yaşamaktan bıkar mı sandın?
Kaçak çöllere giderim mi sandın
Açmıyor diye
Bütün düş tomurcukları?
Bak işte, yerli yerimdeyim;
İnsanlar yetiştiriyorum bana benzer;
Bütün bir kuşak benim gibi,
Acılara katlanacak, ağlayacak,
Gülecek, sevinecek,
Ve aldırış etmeyecek sana
Benim gibi!

Çeviren: Sabahattin Eyüboğlu

---

Mary Shelley, Frankenstein romanında (1818), Prometheus’un ateş hırsızlığında ima edilen temaları, yani ulaşamayacağımız bilginin peşinde koşmanın tehlikelerini aktarır. (Romanın alternatif başlığı da zaten “Modern Prometheus”dur.)

Prometheus; Percy Bysshe Shelley, Franz Kafka ve Ayn Rand‘ın edebi eserlerinde de yer alır.

Joseph Campbell, kahraman arketipleri analizinde Prometheus’u kullanır ve Prometheus’un işkencesini İsa’nınkiyle karşılaştırır. Ne de olsa her iki figür de insanlık için acı çekmiştir.

Ridley Scott‘ın 2012 yapımı Prometheus filmi, Shelley’nin Frankenstein’ıyla aynı temalar üzerinde durur.

---

Cossiers

Rubens

Jordaens

Rombouts

Assereto

---

Anlatmaya devam ettikçe konu iyice dallanıp budaklanıyor oysa bir noktada durmam gerekiyor. Sanırım şimdilik Prometheus’a veda edebiliriz.

Bir sonraki yazı Pandora’da yeniden görüşmek dileği ile…
 
 

Devamı için tıklayınız.

 
 
Didem Çelebi Özkan